عبدالبهاء «رسالۀ مدنیه» را به خواست و دستور پدرش بهاءالله در سال ۱۲۵۴ هجری شمسی (برابر با ۱۸۷۵ میلادی)، درحالی‌که سی‌ویک‌ساله بود، نوشت. چند سال پیش از آن میرزا حسین‌خان مشیرالدّوله، سفیر سابق ایران در امپراتوری عثمانی، به مقام صدراعظمی ایران رسیده بود. وی با الهام از اندیشه‌های اصلاحگران و تجدّدخواهان عثمانی، ناصرالدّین‌شاه اروپادیده را راضی کرده بود که اصلاحات سیاسی و اجتماعی را آغاز نماید. دوست و همفکر او میرزا یوسف خان مستشارالدّوله در ۱۲۴۸ ه.ش رسالۀ «یک کلمه» را نوشت و در ۱۲۵۳ ه.ش آن را منتشر نمود. وی در این رساله، پیشنهادهای خود را برای اصلاحات ایران داده بود. ولی مخالفت اشخاص واپسگرا و سودجو در دربار و در میان روحانیون و نیز عوامل دیگر باعث شد که اصلاحات دوران سپه‌سالار ناکام و ناتمام بماند.

بهاءالله در نامه‌ای می‌نویسد که روزی خطاب به پسرش گفته است «محبوب آنکه چند ورقی در سبب و علّت عمار دنیا و خرابی آن نوشته شود به قسمی که متعصّبین را یک درجه تنزّل دهد تا مستعد شوند از برای حفیف سدرۀ بیان که الیوم مرتفع است.»۱ و عبدالبهاء نیز رساله‌ای با نام «اسرارالغیبیه لأسباب المدنیۀ الالهیه»۲ می‌نویسد و به ایران می‌فرستد. این رساله بعداً به «رسالۀ مدنیه» معروف شد. مخاطب رساله عموم ایرانیان هستند ولی به‌طور خاص مخالفان و منتقدان اصلاحات آن زمان را مخاطب قرار می‌دهد و علل و دلایل مخالفت‌هایشان را بررسی، تحلیل و نقد می‌کند.

عبدالبهاء دربارۀ انگیزۀ نگارش این رساله می‌گوید چون پادشاه در نظر دارد که برای آبادانی ایران تلاش کند و این سرزمین را به جایگاه باشکوه گذشته‌اش برساند که کشورهای شرق و غرب آرزو کنند مانند آن بشوند، من هم برای سپاسگزاری از خواسته و کوشش وی و همچنین به خاطر رضای خداوند خواسته‌ام مطلب مختصری بنویسم. برای اینکه بدانند نیّتی جز سفارش به کار نیک و پسندیده قصد دیگری ندارم نام خود را ننوشته‌ام. به همین علّت در تمام رساله هیچ اشاره‌ای هم به اعتقادات دینی خود و دو آیین نوپای برآمده از ایران نمی‌کند که به نام‌های «بابی» و «بهائی» شناخته می‌شده‌اند. عبدالبهاء در جایی از «رسالۀ مدنیه» وعدۀ نگارش جلد دوم آن را هم می‌دهد که امکان آن فراهم نشد. شاید بتوان «رسالۀ سیاسیه» دیگر اثر وی را ادامۀ برخی مباحث این رساله محسوب کرد.

شیوۀ عبدالبهاء در بررسی هریک از مباحث استدلال عقلی و علمی و نیز استناد به نصوصی از قرآن و احادیث صحیح است که مخاطبان را اقناع نماید. وی مهم‌ترین دلایل مخالفان را بیان کرده و پاسخ لازم به هریک داده است. سرفصل‌های مهم مطالب این رساله عبارت است از:

اهمیّت دانش و خرد بشری و ثمرات آن؛ علل ایجاد تمدّن‌ها و سعادت عالم انسانی؛ علل و عوامل عقب‌ماندگی جامعۀ ایران؛ راه مقابله با این عقب‌ماندگی؛ منشأ تمدّن غرب؛ وظیفۀ ایرانیان در برابر ارادۀ ناصرالدّین‌شاه برای اصلاحات؛ مشخّصات مخالفان اصلاحات و دلایل آنها؛ نقد و تحلیل دلایل و ادّعاهای مخالفان سنّت‌گرای اصلاحات و علّت عدم انجام اصلاحات در ایران؛ پیشنهاد اصلاحات لازم و شروط اجرای آن؛ شروط حسن اجرای امور خیریه در جامعه؛ لزوم تشکیل مجلس شورا و شروط لازم نمایندگان مجلس؛ بررسی علل بی‌فایدگی تشکیل مجلس شورا؛ و نهایتاً علل اصلی بی‌عدالتی و ستم در جامعه.

اگرچه این رساله به مناسبت اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران نگاشته شده است، عبدالبهاء در تحلیل و نقد خود به اصولی پایبند بوده است که بیانگر دیدگاه او دربارۀ تمدّن مطلوبش برای همۀ جهان است. وی در بحث جزئیات و مصادیق بیشتر به وضعیت ایران زمان خود نظر دارد و راه‌حل‌هایی پیشنهاد می‌کند که اصلاحات و تغییرات، به نحو تدریجی و گام‌به‌گام باشد و نه تغییرات انقلابی که با مقاومت بیشتر نخبگان سیاسی و دینی مواجه شود. بااین‌حال این رساله با بی‌اعتنایی همان نخبگان و حتّی کسانی که داعیۀ اصلاحات داشتند روبه‌رو شد. شاید امروز هم دیر نباشد که به راه‌حل‌هایی که عبدالبهاء حدود یک قرن و نیم پیش مطرح کرده است بازگردیم و آنها را منصفانه و نقّادانه بررسی کنیم. راه‌های دیگر را رفته و آزموده‌ایم آیا بررسی این راه دیگر زیانی دارد؟

این رساله را «مرضیه گِیل» تحت عنوان «The Secret of Divine Civilization» به انگلیسی برگردانده است. برای علاقه‌مندان مطالعۀ این رساله، فایل‌های چاپی و نسخۀ جدید تایپی آن را در ذیل ارائه کرده‌ایم:

۱ – فیضی، محمدعلی؛ حیات حضرت عبدالبهاء؛ طهران: مؤسّسۀ ملی مطبوعات امری؛ ۱۲۸ بدیع (۱۳۵۰ ه.ش) صص ۴۳-۴۲.
۲ – به معنای «رازهای پنهان موجب پدیداری تمدّن الهی»