در جهان پرشتاب کنونی که تغییرات در حوزه های مختلف ، با سرعت در حال رخ دادن است ، مسئله چگونگی حضور و ایفای نقش فرد در جامعه نیز در تیررس چنین تغییراتی قرار دارد . شکل گیری ساختارهای حاصل از رشد تکنولوژی ، تغییرات اقتصادی ، فرهنگی و اخلاقی به طور ملموسی مدل روابط فرد و جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهند . این واقعیت های اجتماعی ما را با این سوالات روبرو می‌کنند که ، در جهان کنونی و پیچیدگی‌های اجتماعی مختص به آن ، رابطه فرد و اجتماع چگونه تعریف می‌شود ؟ افراد چه مقدار در قبال جامعه خود مسئول هستند ؟ حد و مقدار این مسئولیت چگونه تعریف می‌شود ؟ تاثیرات حاصل از پذیرش مسئولیت و یا عدم پذیرش آن از طرف افراد ، چه تاثیراتی بر جوامع دارد ؟
بدون شک رسیدن به پاسخی جامع برای این سوالات ساده نخواهد بود . با این وجود در این نوشتار کوتاه ، سعی می‌شود با الهام از دیدگاه جامعه شناسانه عبدالبهاء ، نگاهی داشته باشیم به موضوع « مسئولیت پذیری اجتماعی » و تاثیرات آن بر تعاملات اجتماعی .

در یک تعریف کلی می توان گفت ، مسئولیت پذیری یک چارچوب اخلاقی است که بر مبنای آن فرد ، وظیفه و نقشی برای خود در قبال جامعه تعریف می‌کند . اجرایی کردن ِ نقش و وظیفه تعریف شده ، چند مدل رفتاری را در بر می‌گیرد :

• انجام اعمال و رفتاری که به سود جامعه باشد .
• خودداری از انجام رفتارهایی که می تواند به جامعه ضرر برساند .
• تصمیم گیری های اخلاقی که بر مبنای ان فرد با سنجش چگونگی تاثیر تصمیم خود بر جامعه ، سعی میکند روش هایی را اتخاذ کند که سود بیشتری برای جامعه داشته باشد .

مسئولیت پذیری می تواند فراتر از اَعمال شخصی و نتایج حاصل از آن باشد . مسئولیت پذیری در اینجا به معنی پذیرش نتایج حقوقی اعمال و رفتار خود نیست . ما می‌توانیم کارها و یا وظایفی را انجام دهیم که در آن هیچ‌گونه ارزیابی در خصوص تاثیر عمل انجام شده بر دیگران وجود نداشته باشد و یا آن عملکرد سبب تضعیف دیگران گردد .
مسئولیت پذیری یک انتخاب اخلاقی است که به نوعی تعهد ما در قبال دیگران ، محیط زیست و یا نسل های آینده را ترسیم می‌کند . این انتخاب اخلاقی می تواند در زمینه های مختلف همچون ، روابط شخصی ، محیط کار ، سیاست ورزی و یا حکمرانی شکل بگیرد . یعنی زمانی که در هر یک از موقعیت‌های فوق قرار داریم ، باید یک سنجش و ارزیابی از چگونگی تاثیر رفتار خود بر دیگر افراد و محیط زیست خود داشته باشیم .
مسئولیت پذیری می تواند به دلیل تاثیر گذاری و امکان تکثر در جامعه ، پایه تعادل تعاملات اجتماعی در یک جامعه باشد . وقتی افراد یک جامعه سعی بر آن داشته باشند که به واسطه رفتار و تصمیم گیری خود ضرری به جامعه نرسانند ، چگونگی تاثیر رفتار خود بر جامعه را مورد ارزیابی قرار دهند ، و یا با عملکرد خود ، به رشد و پیشرفت جامعه کمک کنند ، فرهنگ اعتماد و احترام رشد کرده و این فرهنگ پویا ، دومینو وار بر تمامی ساختارها و سازوکارهای اجتماعی تاثیر گذاشته ، مدل های مختلفی از همکاری در بین افراد جامعه پایه ریزی و تثبیت می‌شود .
قبول مسئولیت در قبال دیگران می‌تواند عاملی برای برطرف کردن معضلات اجتماعی و بی عدالتی های موجود شده ، سبب هم ترازی بیشتر مردم با هم شود ، مشارکت های اجتماعی و مدنی را افزایش دهد ، به حفظ محیط زیست کمک کرده ، انسجام اجتماعی را بیشتر نموده و موجب تقویت حس همیاری و به هم پیوستگی در جامعه شود .
از طرف دیگر خودداری افراد از رفتارهایی که ممکن است به جامعه ضرر برساند ، می تواند سبب کاهش تعارضات و درگیری ها شده ، از پراکندگی اجتماعی جلوگیری کرده و عوامل ایجاد پرخاشگری و تنش را در جامعه کاهش دهد .
با چنین پیش فرض‌هایی اگر بخواهیم اثرات مثبت مسئولیت پذیری بر جوامع را در چند سرفصل خلاصه کنیم باید بگوییم ، رشد اعتماد و همکاری ، شفافیت و کاهش فساد در سیستم های سیاسی و حکومتی ، بهبود خدمات عمومی ، کیفیت بهتر ارتباطات اجتماعی و اتفاق بسیار مهم ، توانمند سازی جامعه برای افزایش مشارکت عمومی و ایجاد شرایط بهتر .
در اینجا شاید بتوانیم به این نکته اشاره داشته باشیم که ، چنین کارکردها و تاثیرات مثبت مسئولیت پذیری است که موجب شده این چارچوب اخلاقی در جوامع مدرن مورد توجه قرار گیرد و حساسیت های ویژه ای بر چگونگی عملکرد دولتها ، موسسات بزرگ و افراد وجود داشته باشد .
در جوامع مدرن ، با تشویق افراد و یا سازمان ها به مسئولیت پذیری اجتماعی کوشش می‌شود یک نوع کنترل درونی و وجدانی بر افراد ، موسسات و یا دولتمردان حاکم شده تا چنین کنترل‌گر داخلی و اخلاقی مانع از رفتارهایی شود که تاثیر منفی بر زندگی انسانهای دیگر ، در زمان حال و یا آینده در حوزه های اقتصادی ، فرهنگی و محیط زیستی داشته باشد .
شکل گیری و ایجاد سازمانهای غیر دولتی (NGO) ، آگاهی بخشی در خصوص مسئولیت داشتن انسان ها در قبال هم و ترویج باور به لزوم برقراری یک رابطه دوطرفه بین فرد و اجتماع ، می تواند حاصل ِ تجربه مثبت از رواج ِ اخلاق ِ مسئولیت پذیر در جامعه باشد . چنین رویکردی امروزه در مورد حفظ محیط زیست بسیار شاخص است . کوشش بر این است که اخلاق مسئولیت پذیری در قبال محیط زیست در بین ساکنان کره زمین فرا گیر شده و منتج به رواج زیست اخلاقی در بین آنان شود ، تا اولین سوالی که برای هر فرد و یا هر نهاد اجتماعی در هنگام یک اقدام ایجاد می‌شود ، چگونگی تاثیرگذاری آن بر دیگران و محیط زیست باشد .

نقش داشتن و مسئولیت پذیری از نظر عبدالبهاء یکی از نقاط جوش و اتصالِ فرد و جامعه محسوب می‌شود . در واقع قسمت بزرگی از تعریف فرد را ، چگونگی رابطه آن با جامعه تشکیل می دهد . بر پایه دیدگاه عبدالبهاء ، هیچ هدیه ایی برای فرد ، بالاتر از نقش پذیری و شراکت او در پدیدار شدن عزت و سعادت برای دیگران نمی تواند باشد . اینگونه مسئولیت پذیری و حضور برای ساختن دنیای دیگران ، یک اخلاق اجتماعی مدرن است که متناسب با شرایط روز می بایست عملی گردد . (۱)
در همین رابطه ، موضوع بسیار مهمی که می‌تواند خاص ِ نظریات عبدالبهاء باشد ، ترویج نوعی اخلاق اجتماعی مبتنی بر فروتنی و تواضع است که عبدالبهاء آن را پیش نیاز و یا لازمه شکل گیری یک ارتباط اجتماعی مناسب می داند . عبدالبهاء به صراحت تاکید می‌کند :

« …هميشه حقوق ديگران را بيش از حقوق خود ملاحظه داشته باشيد و منفعت ديگران را مٌرجّح (برتر ) بر منفعت خود بدانيد…. » (۲)

الگوی رفتاری که وی در این گفتار معرفی می‌کند به زیبایی جنبه کلیدی مسئولیت فردی را پوشش می دهد . تأکید او بر اولویت دادن به منافع دیگران، تلاش برای پیشرفت آنها و منبع خیر بودن ، با مفهوم مسئولیت اخلاقی و جامعه شناختی همسو است. این تعریف ، ایده مسئولیت پذیری را فراتر از یک عکس العمل و رفتار شخصی معنی میکند ، تا بر مبنای چنین تعریفی ، محبت ، نوع دوستی و رفاه اجتماعی گسترش بیشتری در جامعه داشته باشد .
چنین ارائه ایی از مسئولیت پذیری تنها شامل اجتناب از رفتارهای ضد منافع جامعه نمیشود ، بلکه در قدمی فراتر ، فرد علاوه بر آنکه مایل است فعالانه در جهت بهبود شرایط دیگران اقدام نماید ، پذیرای این موضوع می‌شود که شاید لازم باشد در این مسیر ، بسیاری از خواسته های خود را به نفع جامعه نادیده بگیرد .
گسترش و رواج چنین رویکردی در افراد ، برقراری ساختارها و سازوکارهایی را ممکن می‌کند که بنیان آنها بر زیرساختی از محبت و مسئولیت قرار گرفته ، جامعه ای دلسوزتر و منسجم تر را پدید می آورد . در واقع ، این یک دیدگاه جامع و فراگیری است که اصول اخلاقی را با آگاهی اجتماعی ادغام می‌کند و افراد را تشویق می‌کند تا فداکارانه برای بهبود شرایط دیگران ، بدون در نظر گرفتن قیدی ، عمل کنند.
با توجه به چنین تبیین و رویکردی که از عبدالبهاء دیدیم ، شاید بتوانیم شاخصه های مسئولیت پذیری افراد در جامعه را از نظر وی در سه شناسه خلاصه کنیم . بر این اساس فرد :

• منفعت مردم را بر نفع خود ترجیح می دهد . (۳)
• کوشش برای پیشرفت و ترقی دیگران می‌کند . (۴)
• در بین مردم سبب و بانی خیر می‌شود . (۵)
  باید توجه داشت ، شاخصه های تعریف شده فوق به معنی نادیده گرفتن ارزش‌ها ، آزادی‌ها ، امکان رشد و ترقی و یا سرکوب نیاز های فردی نیست . این الگوی اخلاقی و رفتاری به چگونگی حضور فرد و نقش او در جامعه پرداخته ، نوعی اصول اخلاقی را معرفی می‌کند که فرد در تعاملات و روابط اجتماعی خود می تواند آن را انتخاب نموده و یا آن را الگوی رفتاری خود قرار دهد . در واقع این شاخصه ها می توانند یک چارچوب اخلاقی برای دیدن جهان اطراف باشند.
  محدوده پوششی که عبدالبهاء برای این چارچوب اخلاقی تبیین می‌کند ، می‌تواند رفتارهای شخصی و عمومی را با هم در بر بگیرد . چگونگی رفتار های فردی افراد در خانواده ، محل زندگی ، محل کار و یا حضور افراد به عنوان سیاستمدار ، دولتمرد ، هنرمند ، صاحب منصب دینی ، صنعتگر ، مدیر و یا صاحب بنگاه اقتصادی و …. .
  با این اوصاف شاید بتوانیم به این نکته برسیم که ، رفتارهای انسان ها اگر بر اساس چنین الگوی رفتاری تنظیم شود ، شاهد دگرگونی های مهم در جهت بهبود شرایط در جوامع خواهیم بود . زیرا بر مبنای چنین الگوی اخلاقی و رفتاری ، یک فرد در محل زندگی خود ، چگونگی رفتار خود با محیط زیست و دیگران را بر مبنای اولویت حقوق دیگران و کوشش برای رشد آنها تنظیم می‌کند . در دایره ای وسیع تر ، یک سیاستمدار و یا یک دولت ، در زمان اخذ تصمیمات باید بررسی کنند که تصمیمات شأن تا چه میزان برای جامعه مفید است ، چه مقدار به پیشرفت و بهبود شرایط کمک می‌کند و در عین حال چه مقدار منافع مردم خود و یا دیگر جوامع را تهدید می‌کند . این رویه کمک می‌کند تا جهان شاهد تصمیمات درست تری از سوی تصمیم گیران ِ خرد و کلان باشد .

به نظر می رسد تاکید عبدالبهاء بر ایجاد حس مسئولیت پذیری در جامعه ، دو هدف کوتاه مدت و بلند مدت را می تواند محقق کند . از یک طرف گسترش احساس مسئولیت پذیری انسانها می تواند با تغییر در مدل نگرش افراد نسبت به همدیگر و جامعه خود ، سبب مدیریت بهینه امکانات ، منابع طبیعی ، افزایش سطوح مشارکت عمومی در امور جامعه ، کم کردن نابرابری ها شده ، در پدید آمدن رشد و توسعه پایدار در جامعه کمک کرده ، سبب تقویت شاخص های رفاه اقتصادی و اجتماعی در جامعه شود و از طرف دیگر ، ایجاد جوامع رشد یافته ، توانمند و توسعه یافته ، خود از پایه های اصلی سازه اتحاد جهانی محسوب خواهند شد . اتحادی که لازمه رسیدن به آن ، وجود انسان ها و جوامع دارای توسعه پایدار و مسئولیت پذیر است .
البته احساس مسئولیت نسبت به دیگران به معنی مسئول ِ دیگران بودن نیست ، همانطور که اشاره شد ، مسئولیت پذیری یک انتخاب اخلاقی است که می تواند حاصل باور به یگانگی و برابری انسان ها باشد . باور به اینکه نسل‌های امروز و فردا همه مسافران یک کشتی هستند ، کشتی جهان . همه در تضمین سلامت این کشتی سهیم و شریک هستند ، از هر طبقه ، نژاد و یا سرزمینی . این شراکت ، بیش از اینکه یک شراکت سهامی باشد ، یک شراکت تضامنی به نظر می رسد .

به همان مقدار که استیلای اخلاق مسئولیت پذیری در اعتلای جامعه و چگونگی رشد آن می تواند تاثیر مثبت داشته باشد ، نبود چنین ویژگی‌هایی می تواند تعادل جامعه را بر هم زده سبب هرج و مرج ، اغتشاش و نابسامانی های اجتماعی شود . در جامعه ای که احساس مسئولیت فرد نسبت به اجتماعی که در آن زندگی میکند ، تضعیف می‌شود ، نمودار های رشد و پیشرفت نه تنها سیر صعودی نخواهند داشت ، بلکه به سرعت با سقوطی شتاب آلود ، دستاوردهای گذشته نیز می تواند در معرض نابودی قرار گیرند . چنین جامعه ای به دلائل مختلف مستعد و آماده برای ایجاد عصبیت ، تنش و پرخاشگری خواهد بود . در واقع وجود رفتارهای اجتماعی پرخاشگرانه ، تعصبی و یا تنش زا در هر جامعه ایی ، به روشنی فقدان احساس مسئولیت پذیری در افراد را نشان می دهد . زیرا نبود چنین حسی در جامعه می تواند سبب از بین رفتن اعتماد عمومی‌شود .
زمانی که سیاستمداران و یا صاحب منصبان دولتی رفتارهای غیر مسئولانه داشته و مسیر آینده یک کشور را بر مبنای خواسته های مقطعی و سود و زیان خود تنظیم می‌کنند ، اعتماد مردم به دولت کاهش یافته و این امر موجب احساس سرخوردگی و عدم مشارکت مردم در جهت بهینه شدن شرایط اجتماعی می‌گردد . فساد های مالی ، رانت خواری ، تشکیل باندها و گروه های وابسته ، جهت بهره مندی از امکانات و یا کوشش برای ایجاد نابرابری های اقتصادی و اجتماعی ، از جمله تبعات رفتار های غیر مسئولانه محسوب می شوند که در ادامه ، تضعیف انسجام اجتماعی را به دنبال خواهند داشت .
در چنین جوامع ایی که اخلاق مسئولیت پذیر در سطوح مراجع اجتماعی همچون نخبگان ، سیاستمداران و یا دولتمردان حاکم نباشد ، می توان شاهد ترویج بی مسئولیتی ، کوشش هر فرد برای نجات خود و قدرت گرفتن فردگرایی افراطی بود . وجود چنین شرایطی علاوه بر آنکه تاثیرات منفی بر روند رشد و توسعه اقتصادی خواهد داشت ، سبب تزریق احساس درماندگی و اضطراب در جامعه شده و این موضوع به سادگی توجیه گر وجود عصبیت ، پرخاشگری و تنش در جامعه خواهد بود . در نتیجه انسجام اجتماعی فرو می ریزد و ما شاهد جامعه ای خواهیم بود که دروغ ، ریا ، تعصب و بی احساسی نسبت به سرنوشت دیگران در آن موج می زند .
تصویری که عبدالبهاء از جهان یک قرن پیش به ما میدهد به خوبی عدم مسئولیت پذیری اجتماعی افراد جامعه را در آن دوران به تصویر می کشد . تصویری که برای بسیاری از ما در قرن بیست و یکم آشنا است . آشنا از آن جهت که امروزه نیز ، تفاوت بین گفتار و عمل ، فردگرایی شدید و افراطی ، علی رغم کوشش بسیاری که توسط مصلحان اجتماعی ، سازمان های مردمی و کنش‌گران ِ اصلاح تعاملات اجتماعی صورت میگیرد ، در حال گسترش و سلطه بر روابط اجتماعی است . عبدالبهاء در توصیف چنین مدل رفتاری که در آن ، تفاوت فکر و عمل به روشنی مشخص است می‌گوید :

« …. مهربانی خوش است نه بغض و عداوت ، عدل خوب است نه ظلم ، رحمت خوبست نه زحمت ، حسن اخلاق خوبست نه سوء اخلاق …… و امثال ذلک ، ولی جميع اينها در عالم قول (حرف) ميماند عملی در ميان نيست . هر نفسی به هوی و هوس خود مشغول است ، هر کس در فکر منفعت خويش است و لو مضرت ( ضرر ) ديگران در آن باشد ، هر نفسی در فکر ثروت خود است نه ديگران ، هر کس در فکر راحت و آسايش خويش است نه سائران ، نهايت آرزوی ناس (مردم) اين است و مسلک شان چنين . » (۶)

نهایت آنکه ، تبدیل این « آرزوی ناس » که بر پایه و اساس منفعت فردی و به دلایل مختلف اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی شکل می گیرد و عبدالبهاء آن را آرزویی حاصل از نبود اخلاق مسئولیت پذیری در افراد می داند ، به گفتمان و کنش اجتماعی ِ عمومی ، در مرحله اول نیازمند تلاش هماهنگ افراد و نهادهای باورمند برای پرورش فرهنگ و ترویج اخلاق مسئولیت پذیر و همچنین رفتارهای مبتنی بر چنین اخلاقی در میان جوامع است . تا بدین ترتیب به بازسازی اعتماد عمومی کمک شده ، ترویج برابری و تقویت انسجام اجتماعی در جوامع آسیب دیده صورت پذیرد .

۱ – رساله مدنیه ، ص۱۲۲ – « آیا موهبتی در عالم اعظم از این متصور که انسان سبب تربیت ، ترقی و عزت و سعادت بندگان الهی شود »
۲ – خطابات عبدالبهاء ، جلد ۱ ص ۱۷۸
۳ – برگرفته از خطابات عبدالبهاء ، جلد ۱ ، ص۱۷۸ – « …هميشه حقوق ديگران را بيش از حقوق خود ملاحظه داشته باشيد و منفعت ديگران را مٌرجّح (برتر ) بر منفعت خود بدانيد…. »
۴ – برگرفته از رساله مدنیه ، ص ۱۲۲ – « آیا موهبتی در عالم اعظم از این متصور که انسان سبب تربیت و ترقی و عزت و سعادت بندگان الهی شود .»
۵ – بر گرفته از رساله مدنیه ، ص ۴ – « شرافت و مفخرت انسان در آن است که بین ملا امکان منشا خیری گردد . »
۶ – خطابات عبدالبهاء ، جلد ۱ ، ص ۱۲۸

عبدالبهاء – خطابات حضرت عبدالبهاء جلد ۱ – ناشر : لانگنهاین آلمان ۱۹۲۱ م
عبدالبهاء – رساله مدنیه – بی تا ، نسخه منتشر شده در سایت کتابخانه مراجع و آثار بهائی

شاید این اثر هم برای شما جالب باشد : برابری زن و مرد؛ نظر و عمل